Назіранне за выбарамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ажыццяўляецца актывістамі РПГА «Беларускі Хельсінкскі камітэт» і ПЦ "Вясна" ў межах кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары».
ВЫСНОВЫ
Агітацыйная кампанія на бягучых прэзідэнцкіх выбарах упершыню праводзіцца па новых правілах дзяржаўнага фінансавання. У адпаведнасці з ВК у рэдакцыі 25. 11. 2013г., усе выдаткі на выраб друкаванай агітацыйнай прадукцыі аплачваюцца выключна са сродкаў выбарчых фондаў, якiя ствараюцца кандыдатамі ў прэзідэнты. Са сродкаў, вылучаных з дзяржаўнага бюджэту, ЦВК вырабіць і распаўсюдзіць толькі агульныя інфармацыйныя матэрыялы пра ўсіх кандыдатаў у прэзідэнты.
Па стане на 16 верасня 2015 года грашовыя сродкі маюцца ў выбарчых фондах двух кандыдатаў - А.Г. Лукашэнка (202 360 000 руб) і Т.Н. Караткевіч (400 000 руб). У выбарчыя фонды кандыдатаў С.В. Гайдукевіча і Н.Д. Улаховіча грашовыя сродкі не паступалі.
Прынятыя мясцовымі распарадчымі органамі ўлады рашэнні аб вызначэнні месцаў для правядзення агітацыйных масавых мерапрыемстваў (сходаў па-за памяшканнямі, мітынгаў, пікетаў) прадэманстравалі адсутнасць аднастайнага падыходу да вызначэння гэтых месцаў. У многіх гарадах краіны, у тым ліку і ў сталіцы, былі прынятыя даволі ліберальныя рашэнні. У той жа час многія назіральнікі ў рэгіёнах адзначаюць, што ў іх вызначаныя мясцовымі органамі ўлады месцы для правядзення агітацыйных масавых мерапрыемстваў мала наведваемыя і аддаленыя ад цэнтра населенага пункта.
У цэлым назіральнікі кампаніі адзначаюць вельмі млявую, малапрыкметную для выбаршчыкаў агітацыйную кампанію. Адзінай значнай і бачнай для выбаршчыкаў агітацыйнай падзеяй на мінулым тыдні стала выступленне кандыдатаў у Прэзідэнты Т.Н. Караткевіч, С.В. Гайдукевіча, Н.Д. Улаховіча па нацыянальным тэлебачанні.
У рэгіёнах праходзяць шматлікія акцыі і культурна-масавыя мерапрыемствы з удзелам артыстаў беларускай эстрады, на якіх выступаюць і кіраўнікі мясцовых выканаўчых органаў улады са зваротамі да грамадзян падтрымаць на выбарах дзеючага кіраўніка дзяржавы. Так, у прыватнасці, дзяржаўным тэлеканалам АНТ пры трансляцыі канцэртаў у рамках акцыі «Мы - разам» выкарыстоўваецца графічны сімвал, ідэнтычны таму, якім карыстаюцца на агітацыйнай друкаванай прадукцыі кандыдата ў прэзідэнты і дзеючага кіраўніка дзяржавы А.Г. Лукашэнка.
У г. Салігорску назіральнікі кампаніі зафіксавалі падрыхтоўку кіраўнікоў прадпрыемства ААТ "Беларуськалій" да ажыццяўлення адміністрацыйнага кантролю за яўкай работнікаў прадпрыемства на выбарчыя ўчасткі, што з'яўляецца парушэннем выбарчага заканадаўства і змяшчае прыкметы правапарушэння супраць канстытуцыйных правоў і свабод грамадзяніна. Па гэтым факце юрысты кампаніі накіравалі заявы ў органы пракуратуры і ў Салігорскі раённы аддзел Следчага камітэта Рэспублікі Беларусь з просьбай даць прававую ацэнку дзеянням кіраўнікоў прадпрыемства.
І.Дзейнасць органаў выканаўчай улады па падрыхтоўцы да выбараў
У адпаведнасці з Каляндарным планам не пазней 14 верасня мясцовыя выканаўчыя і распарадчыя органы па ўзгадненні з адпаведнымі тэрытарыяльнымі камісіямі павінны былі вызначыць месцы для правядзення ў уведамляльным парадку масавых мерапрыемстваў (сходаў па-за памяшканняў, мітынгаў, пікетавання), якія арганізуюцца кандыдатамі ў прэзідэнты, іх даверанымі асобамі. Гэтыя ж органы ўлады да 14 верасня павінны былі вызначыць памяшканні для арганізацыі сустрэч кандыдатаў у прэзідэнты, іх давераных асобаў, з выбаршчыкамі, а таксама для перадвыбарчых сходаў, якія арганізуюцца выбаршчыкамі.
З аналізу інфармацыі, прадстаўленай доўгатэрміновымі назіральнікамі кампаніі, можна зрабіць выснову аб адсутнасці аднастайнага падыходу мясцовых выканаўчых органаў улады да вызначэння месцаў для правядзення агітацыйных масавых мерапрыемстваў. У шэрагу выпадкаў вызначаныя выканкамамі месцы з'яўляюцца маланаведвальнымі і аддаленымі ад цэнтра населеных пунктаў.
11 верасня на сайце Глускага райвыканкама апублікаваныя рашэнні №21-14, №21-15, №21-16, якімі вызначаюцца ўмовы для перадвыбарнай агітацыі ў Глуску. Для масавых мерапрыемстваў выдзелена адно месца - гарадскі стадыён, для сустрэч з выбаршчыкамі таксама адно - кінатэатр «Арыён». У раённым цэнтры, колькасць якога складае каля 7,8 тыс. жыхароў (дадзеныя 2006 года), вызначаны толькі тры месцы, дзе выбаршчыкі змогуць азнаёміцца з агітацыйнымі матэрыяламі кандыдатаў у прэзідэнты. Гэта адмысловыя стэнды па вул. Кірава, каля крамы «Родны кут», а таксама стэнд каля ДУА «Яслі-сад №4» па вул. Гагарына. Па ацэнцы назіральніка, у Глуску створаны далёка не лепшыя ўмовы для перадвыбарнай агітацыі, яны значна пагоршыліся ў параўнанні з перыядам збору подпісаў за вылучэнне кандыдатаў, калі для пікетавання было адведзена нашмат больш месцаў.
Рашэнне Гродзенскага гарвыканкама ад 9 верасня «Аб інфармаванні выбаршчыкаў і перадвыбарчай агітацыі» надрукавана ў абласной газеце «Гродзенская праўда». У Ленінскім раёне горада вызначана 8 такіх месцаў, з якіх толькі адно можа лічыцца людным і прыдатным для агітацыі - гэта тэрыторыя, прылеглая да моладзевага цэнтру «Гродна» па вул. Савецкай. Сем іншых месцаў зусім малалюдныя: далёкі ад цэнтра Каложскі парк, стадыёны каля сярэдніх школ, гімназій і медыцынскага каледжа. Не лепшая сітуацыя выглядае і ў Кастрычніцкім раёне горада. Усе 11 месцаў малалюдныя, гэта спартовыя пляцоўкі каля школ і гімназій, сквер па вул. Левабярэжная.
Хоцімскі райвыканкам на тэрыторыі ўсяго Хоцімскага раёна вызначыў адзінае месца для правядзення перадвыбарчых масавых мерапрыемстваў у паведамляльным парадку - гарадскі стадыён па вул. Ленінскай, 60. Мясцовы актывіст Валерый Каранкевіч паведамляе: «Гарадскі стадыён у Хоцімску - гэта наогул практычна бязлюднае месца. Спорт у Хоцімску ў заняпадзе, каля стадыёна пасуцца толькі козы і коні. Я праводзіў там пікеты на прэзідэнцкіх выбарах 2010 года і на парламенцкіх выбарах 2012 года, то ніякіх людзей там амаль не было. Ды і на гэтым, дазволеным райвыканкамам месцы, у 2012 годзе падчас правядзення пікету ў якасці кандыдата ў дэпутаты Палаты прадстаўнікоў супрацоўнікі Хоцімскай міліцыі ўмудрыліся мяне затрымаць і даставіць у мясцовы РАУС. Я лічу, што сваім рашэннем хоцімскія чыноўнікі зрабілі ўсё, каб у нашым раёне не было відаць ніякай інфармацыі пра альтэрнатыўных кандыдатаў, каб людзі так пра іх нічога не даведаліся".
У Ленінскім і Кастрычніцкім раёнах г. Магілёва месцы для агітацыі па-ранейшаму не адпавядаюць свайму прызначэнню. Са слоў доўгатэрміновага назіральніка кампаніі Барыса Бухеля, істотнага прагрэсу ў гэтым пытанні ў параўнанні з мінулымі выбарамі не назіраецца. «З новага магу адзначыць, - паведамляе Барыс Бухель, - што ў цяперашні час дазволена агітацыя каля гіпермаркета«Гіпа» гандлёвага цэнтра «Атлас» у Кастрычніцкім раёне Магілёва. Пляцоўка ля крамы «Рублёўскі» выкарыстоўвацца для агітацыі больш не будзе. Усе астатнія месцы фактычна засталіся з мінулых выбараў. Цэнтр горада фактычна выпадае з агітацыі».
У той жа час многія назіральнікі адзначаюць, што рашэнні мясцовых выканаўчых органаў улады па вызначэнні месцаў для правядзення агітацыйных сходаў (як па-за памяшканняў, так і ў памяшканнях), а таксама месцаў для размяшчэння друкаванай агітацыйнай прадукцыі носяць даволі ліберальны характар і ствараюць прымальныя ўмовы для правядзення агітацыі.
Рашэнне Мінгарвыканкама № 2369 ад 1 верасня 2015 г. «Аб вызначэнні ў г. Мінску месцаў для ажыццяўлення перадвыбарчай агітацыі пры правядзенні выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь», у якасці месцаў для правядзення агітацыйных масавых мерапрыемстваў (сходаў па-за памяшканняў, мітынгаў, пікетаў) вызначыў любыя прыдатныя для гэтых мэтаў месцы на тэрыторыі г. Мінска за выключэннем некаторых тэрыторый і аб'ектаў: метрапалітэна, падземных пешаходных пераходаў, праезнай часткі аўтамабільных дарог; шасці цэнтральных плошчаў; тэрыторый, прылеглых да будынкаў органаў улады і кіравання, судоў, дзіцячых садкоў.
Для арганізацыі сустрэч кандыдатаў у Прэзідэнты, іх давераных асоб з выбаршчыкамі, а таксама перадвыбарных сустрэч, якія арганізуюцца выбаршчыкамі на тэрыторыі Мінска, вызначана 203 памяшканні ва ўсіх адміністрацыйных раёнах горада; гэта актавыя залы устаноў адукацыі і ЖЭСаў.
Вызначаны таксама месцы для размяшчэння друкаванай агітацыйнай прадукцыі. Друкаваную агітацыйную прадукцыю можна размяшчаць і на інфармацыйных стэндах жыллёва-эксплуатацыйных арганізацый (у тым ліку на інфармацыйных стэндах каля дзвярэй пад'ездаў жылых дамоў), інтэрнатаў, устаноў аховы здароўя, размешчаных на тэрыторыі г.Мінска.
У цэлым такі падыход да вызначэння месцаў для агітацыі ў г.Мінску не абмяжоўвае правоў кандыдатаў.
У Бабруйскім раёне кандыдаты ў прэзідэнты, а таксама іх прадстаўнікі змогуць праводзіць агітацыю па-за памяшканняў па вызначаным райвыканкамам раскладзе: з 8 раніцы да 22 гадзін. Ахоўваць парадак у пэўных месцах павінны супрацоўнікі аддзела ўнутраных спраў. Для сустрэч з выбаршчыкамі дазволеныя ў асноўным пляцоўкі перад прадуктовымі крамамі і Дамамі культуры, а гэта найбольш шматлюдныя ў сельскай мясцовасці месцы.
Рашэннямі Быхаўскага райвыканкама створаны спрыяльныя ўмовы для вядзення перадвыбарнай агітацыі: прадастаўляюцца памяшканні Цэнтра культуры, народнай творчасці і рамёстваў, Быхаўскага раённага цэнтра дзіцячай творчасці, актавыя залы арганізацый і цэлы шэраг устаноў культуры і адукацыі на тэрыторыі раёна. Агітацыйныя матэрыялы прыхільнікі кандыдатаў змогуць размяшчаць на інфармацыйных стэндах памяшканняў, дзе знаходзяцца УВК, на інфармацыйных стэндах арганізацый, устаноў культуры, адукацыі, аховы здароўя, гандлёвых аб'ектаў, адміністрацыйных будынкаў сельсаветаў, а таксама на спецыяльна абсталяваных дошках аб'яваў, устаноўленых у населеных пунктах Быхаўскага раёна.
На этапе агітацыі ў рэгіёнах дзейнасць органаў выканаўчай улады і адміністрацый прадпрыемстваў у параўнанні з перыядам збору подпісаў і фарміравання камісій стала менш прыкметнай.
Кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» паступіла інфармацыя з Салігорску Мінскай вобласці аб тым, што 9 верасня на першым рудніку ААТ "Беларуськалій" адбылася сустрэча кіраўніцтва прадпрыемства з інжынерна-тэхнічным персаналам. На сустрэчы прысутнічалі генеральны дырэктар Іван Галаваты, яго намеснік па ідэалагічнай працы і кадрах Анатоль Махлай і дырэктар першага рудніка Аляксандр Гарбачоў, які заявіў падначаленым: "Што я ад вас патрабую, як кіраўнік, і паспрабую максімальна гэта пракантраляваць, гэта яўка ў дзень выбараў на выбарчыя ўчасткі. Усе кіраўнікі будуць абавязаны ў дзень выбараў далажыць сваім кіраўнікам аб сваіх людзях, якія прыйшлі на выбарчыя ўчасткі, і якія не прыйшлі. Для гэтага зусім няшмат трэба з улікам наяўнасці мабільнай сувязі. А яшчэ лепш - не даводзьце справу да апошняга дня, калі хтосьці не ўпэўнены, што гэта ў яго атрымаецца ў дзень выбараў». (Відэа).
Такія дзеянні кіраўніка прадпрыемства парушаюць канстытуцыйнае права выбаршчыка асабіста вырашаць, ці ўдзельнічаць яму ў выбарах, і ўтрымліваюць прыкметы правапарушэння супраць канстытуцыйных правоў і свабод чалавека і грамадзяніна.
ІІ. Правядзенне перадвыбарнай агітацыі
Парадак вядзення агітацыі за кандыдатаў у Прэзідэнты усталяваны Выбарчым кодэксам і пастановамі ЦВК. Забараняецца агітацыя, пры правядзенні якой ажыццяўляецца прапаганда вайны, утрымліваюцца заклікі да гвалтоўнай змены канстытуцыйнага ладу, парушэння тэрытарыяльнай цэласнасці Рэспублікі Беларусь, абразы і паклёп у дачыненні да службовых асобаў Рэспублікі Беларусь, кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь, у дэпутаты, а таксама заклікі, якія падахвочваюць або якія маюць сваёй мэтай падахвочванне да зрыву, або адмене, або пераносу тэрміну выбараў, рэферэндуму, прызначаных у адпаведнасці з заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь. Любыя іншыя забароны і абмежаванні з'яўляюцца адвольнымі. Аднак арт. 49 ВК аднесла да парушэнняў таксама заклікі да адмовы ад здзяйснення выбарчых дзеянняў.
Пастановай ЦВК ад 6 жніўня 2015 г. № 49 зацверджана Палажэнне аб парадку выкарыстання сродкаў масавай інфармацыі пры падрыхтоўцы і правядзенні выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у 2015 годзе.
У адпаведнасці з Палажэннем, кандыдат у Прэзідэнты мае права на два бясплатных выступы ў эфіры тэлеканала «Беларусь 1» і на два бясплатных выступы ў эфіры Першага нацыянальнага канала Беларускага радыё Белтэлерадыёкампаніі. Працягласць аднаго выступу - не больш за 30 хвілін. Не дапускаецца выкарыстанне ў выступах аўдыёматэрыялаў, а ў выступах па тэлебачанні таксама відэаматэрыялаў. Эфірны час для выступаў кандыдатаў у Прэзідэнты прадастаўляецца па рабочых днях: на тэлебачанні з 14 па 25 верасеня 2015 г. з 19.00 да 20.00, па радыёвяшчанню з 21 верасня па 2 кастрычніка 2015 г. з 6.10 да 7.10. Дата і час выхаду ў эфір тэле- і радыёперадач з перадвыбарнымі выступамі кожнага з кандыдатаў у Прэзідэнты вызначаецца ў адпаведнасці з лёсаваннем, якая праводзіцца ЦВК. Тэлерадыёперадачы з перадвыбарнымі выступленнямі кандыдатаў у Прэзідэнты, тэледэбаты ідуць у прамым эфіры, аднак могуць транслявацца і ў запісе, калі кандыдат у Прэзідэнты выявіў такое жаданне.
Пастановай ЦВК ад 10.09.2015 г. № 66 вызначаны графікі размеркавання эфірнага часу для перадвыбарных выступленняў кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь па тэлебачанні і па радыёвяшчанню.
Да 20 верасня прайшлі тэлевізійныя выступы трох кандыдатаў - А. Гайдукевіча, В. Улаховіча і Т. Караткевіч. У адпаведнасці з ВК будуць праводзіцца тэледэбаты, паколькі аб удзеле ў іх заявілі ўсе кандыдаты, за выключэннем А. Лукашэнкі, які ад удзелу ў тэледэбатах адмовіўся.
Кандыдат у прэзідэнты мае права бясплатна апублікаваць сваю перадвыбарную праграму ў газетах «Савецкая Беларусь», «Рэспубліка», «Народная газета», «Звязда», «Мінскі кур'ер», «Зара», «Віцебскія весткі», «Гомельская праўда», “Гродзенская праўда","Мінская праўда","Магілёўскія ведамасці". Пры апублікаванні перадвыбарных праграм захоўваецца чарговасць іх паступлення.
У адпаведнасці з арт. 46 ВК, журналістам, службовым асобам сродкаў масавай інфармацыі забараняецца весці тэле- і радыёпраграмы, удзельнічаць у асвятленні выбараў праз сродкі масавай інфармацыі, калі названыя асобы з'яўляюцца даверанымі асобамі кандыдатаў у прэзідэнты. У парушэнне гэтых патрабаванняў давераная асоба кандыдата ў прэзідэнты А. Лукашэнкі - Г. Давыдзька, з'яўляючыся старшынёй Белтэлерадыёкампаніі, прыняў удзел у якасці вядучага ў праграме «Клуб рэдактараў», якая, у ліку іншых, асвятляла тэму выбараў.
Цяперашняя выбарчая кампанія праводзіцца па новых правілах дзяржаўнага фінансавання расходаў на правядзенне агітацыі; раней па такіх правілах былі праведзены мясцовыя выбары 2014 года. У адпаведнасці з ВК у рэдакцыі 25.11.2013 года, парадак размеркавання і выкарыстання грашовых сродкаў, выдзеленых на падрыхтоўку і правядзенне выбараў, з рэспубліканскага бюджэту i добраахвотна ўнесеных у пазабюджэтны фонд, усталёўваецца ЦВК. За кошт гэтых сродкаў будуць, у тым ліку, выраблены і распаўсюджаны інфармацыйныя матэрыялы пра кандыдатаў у прэзідэнты. У адпаведнасці з арт.13 ВК, ЦВК вырабляе агульныя плакаты з біяграфічнымі дадзенымі кандыдатаў у прэзідэнты для размяшчэння на ўчастках для галасавання і ў іншых устаноўленых для гэтага месцах. Яна ж вырабляе інфармацыйныя матэрыялы пра кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь, у дэпутаты для накіравання іх выбаршчыкам.
У адпаведнасці з новай рэдакцыяй ст.48-1 ВК, за кошт кандыдатаў ажыццяўляецца фінансаванне расходаў па перадвыбарнай агітацыі (па папярэдняй рэдакцыі - дадатковых выдаткаў). У сувязі з гэтым, гранічны памер расходаў са сродкаў выбарчага фонду кандыдата ў прэзідэнты не можа перавышаць 9000 базавых велічынь (раней - 3000 БВ). Да 100% гэтай сумы можа ўнесці ў фонд сам кандыдат, да 20 БВ - фізічная асоба, да 50 БВ - юрыдычная асоба.
Паводле інфармацыі ЦВК, на 16 верасня сродкі паступілі толькі ў выбарчы фонд А.Лукашэнка – 202 360 000 рублёў і Т.Караткевіч - 400 000 рублёў
Назіральнікі адзначаюць адсутнасць візуальных сродкаў агітацыі за кандыдатаў у прэзідэнты. Відавочна, гэта звязана з тым, што за кошт дзяржавы ў адпаведнасці з Каляндарным планам выраб агульных плакатаў з біяграфічнымі дадзенымі кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь для размяшчэння на ўчастках для галасавання і ў іншых устаноўленых месцах, а таксама інфармацыйных матэрыялаў пра кандыдатаў у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь для накіравання выбаршчыкам павінна завяршыцца толькі 23 верасня 2015 г. Такім чынам, значная частка агітацыйнага перыяду пройдзе без друкаваных агітацыйных матэрыялаў, калі толькі кандыдаты не вырабяць іх за кошт сваіх выбарчых фондаў.
ІІІ. Скаргі
Вярхоўны суд Беларусі не задаволіў скаргу В. Цярэшчанкі на рашэнне ЦВК аб адмове рэгістраваць яго кандыдатам у прэзідэнты Беларусі. Рашэнні Вярхоўнага суда абскарджванню ў касацыйным парадку не падлягаюць.
Назіральніку ў Магілёўскай раённай ТВК Н. Самахвалавай адмовілі паведаміць інфармацыю аб персанальным складзе ўчастковых камісій. Назіральнік падала скаргу аб парушэнні арт.13 ВК у сувязі з парушэннем прынцыпу галоснасці і адкрытасці пры правядзенні выбараў. Магілёўская раённая ТВК не знайшла парушэнняў і ў задавальненні скаргі адмовіла.